Celiakia (choroba trzewna) to trwająca całe życie immunologiczna choroba o podłożu genetycznym, charakteryzująca się nietolerancją glutenu, białka zapasowego zawartego w zbożach (pszenicy, życie, jęczmieniu, owsie*). Działający toksycznie gluten prowadzi do zaniku kosmków jelita cienkiego, maleńkich wypustek błony śluzowej, które zwiększają jego powierzchnię i są odpowiedzialne za wchłanianie składników odżywczych. W efekcie toksycznego działania glutenu wchłanianie pokarmu jest upośledzone, co prowadzi do wystąpienia różnorodnych objawów klinicznych. Jedyną metodą leczenia celiakii jest stosowanie przez całe życie ścisłej diety bezglutenowej.

 

Celiakia nie jest alergią, choć często jest z nią mylona.

 

Do niedawna uważano celiakię za “rzadkie schorzenie małych dzieci, z którego wyrasta się po kilku latach diety”. Nic bardziej błędnego! Mit celiakii jako choroby wieku dziecięcego jest mocno utrwalony, także w środowiskach medycznych. Wciąż spotyka się osoby „wyleczone” z celiakii w dzieciństwie, które w dorosłym życiu zapadają na poważne schorzenia spowodowane nieprzestrzeganiem diety bezglutenowej. Tymczasem badania dowodzą, iż cierpi na nią przynajmniej 1% populacji, także w Polsce.

Co więcej, pojawiają się pierwsze doniesienia mówiące o tym, iż częstość występowania celiakii ciągle wzrasta (np. prace badaczy z Finlandii oceniają występowanie choroby trzewnej w tym kraju na ok. 2,5%). Wydaje się, iż jest to związane z coraz większym spożyciem glutenu (m.in. korzystaniem z wysoko glutenowych odmian zbóż i zmianą nawyków żywieniowych) oraz coraz lepszą wykrywalnością choroby.

Choroba może ujawnić się w każdym wieku. Zarówno wkrótce po wprowadzeniu glutenu do diety dziecka, jak również podczas dorastania, ciąży u kobiet, dużego stresu, po silnej infekcji, poważnej operacji itd. Obecnie najczęściej wykrywa się celiakię u osób 30-50-letnich, choć zdarzają się przypadki choroby u osób 80-letnich. Kobiety chorują dwa razy częściej niż mężczyźni.

Celiakia jest najpoważniejszą nietolerancją pokarmową człowieka. Jak już wspomniano badania nad jej występowaniem szacują częstość zachorowań jako przynajmniej 1:100 osób. Niestety, w Polsce wykrywa się jedynie niewielki odsetek wszystkich przypadków. Szacujemy, że jest to około 5%. Zatem choruje około 380 000 osób, z czego ogromna większość, bo aż około 360 000 osób nie jest świadomych choroby.
 

Gluten jest czynnikiem toksycznym w celiakii, alergii (szczególnie na pszenicę), ale także w niedawno opisanej przez naukowców i lekarzy nadwrażliwości (tzw. gluten sensitivity). Tutaj piszemy więcej o tej szczególnej formie nietolerancji glutenu, która może dotyczyć nawet 6% populacji. Piszemy o tym także w trzecim numerze czasopisma “Bez glutenu” (czasopismo otrzymują regularnie bezpłatnie członkowie Stowarzyszenia).
 

• Obecnie trwają dyskusje co do konieczności wyeliminowania owsa (czystego!) z diety bezglutenowej. Uważa się, że białko zawarte w owsie (awenina) nie powoduje reakcji immunologicznej typowej dla celiakii w stopniu takim jak pszenica, żyto czy jęczmień. W niektórych krajach dopuszcza siię niewielkie spożycie specjalnego certyfikowanego bezglutenowego owsa z czystych upraw, jest on także dostępny już w Polsce. Należy jednak pamiętać o pewnych ograniczeniach w jego spożyciu:
   

Objawy

Tak jak różny jest wiek chorych, u których wykrywa się celiakię, tak też różny jest zwykle jej obraz kliniczny. Należy pamiętać o tym, że u każdego chorego objawy mogą być różne. Ze względu na rodzaj i nasilenie objawów powszechnie wyróżnia się trzy typy celiakii:
 

• pełnoobjawowa (jawna, klasyczna)– ta postać celiakii występuje najczęściej u dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych (ale nie tylko) i choć ze względu na charakterystyczne objawy jest stosunkowo łatwa do rozpoznania, statystycznie występuje zdecydowanie rzadziej niż postać niema (u ok. 10% wszystkich chorych). Mimo to często pozostaje nierozpoznana, a poniższe dolegliwości uznawane błędnie za np. objawy zespołu jelita drażliwego, alergii pokarmowej czy zwykłego stresu.
  
  Charakteryzują ją:
   

  • bóle i wzdęcia brzucha

  • biegunki tłuszczowe lub wodniste

  • utrata masy ciała, chudnięcie

  • zaburzenia rozwoju u dzieci

  • niski wzrost

  • zmiana usposobienia, często depresja

  • objawy niedoborowe (np. uporczywa anemia) będące efektem zespołu złego wchłaniania
     

• skąpoobjawowa (ubogoobjawowa lub nawet bezobjawowa)– zmiany chorobowe występują tylko w błonie śluzowej jelita cienkiego i zwykle nie towarzyszą im objawy typowe dla formy jawnej (czasem np. afty w ustach są jedynym objawem). Ta postać choroby występuje zdecydowanie najczęściej, u większości chorych.
  
  Najczęstsze objawy:
   

  • niewyjaśniona niedokrwistość z niedoboru żelaza

  • podwyższony poziom cholesterolu

  • afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej (bardzo charakterystyczne)

  • niedorozwój szkliwa zębowego

  • ciągłe zmęczenie

  • zaburzenia neurologiczne (neuropatia obwodowa, ataksja, padaczka)

  • uporczywe bóle głowy

  • depresja

  • wczesna osteoporoza, bóle kostne i stawowe

  • problemy ze skórą (sugerujące chorobę Dühringa – skórną postać celiakii)

  • nawykowe poronienia, problemy z płodnością

  • współistniejące choroby autoimmunologiczne
    
     

• ukryta (latentna, utajona) – mówimy o niej, kiedy we krwi osób z prawidłowym obrazem jelita stwierdzamy obecność charakterystycznych przeciwciał. U osób tych można spodziewać się zaniku kosmków w przyszłości i pełnego rozwoju choroby.
  
   

Nasilenie objawów celiakii bywa różne, od łagodnego osłabienia, przez bóle kostne, zapalenie jamy ustnej do przewlekłej biegunki i poważnej utraty masy ciała.

Zaostrzenie objawów i ujawnienie się celiakii może także mieć związek z ciążą, infekcją, silnym stresem lub zabiegiem chirurgicznym.
 

Udowodniono, że niektóre schorzenia, pozornie nie związane z celiakią, bardzo ściśle z nią współistnieją, np. schorzenia autoimmunologiczne. Ich wystąpienie może mieć związek z nierozpoznaną postacią celiakii niemej (ubogoobjawowej) – mogą być one (np. przewlekłe aftowe zapalenia jamy ustnej) jedynym jej objawem. Powikłania nieleczonej celiakii (schorzenia z nią współistniejące) mogą dotyczyć prawie każdego układu w organizmie chorego.

 

Należą do nich w szczególności:

• Układ krwiotwórczy: anemia z niedoborem żelaza, hiposplenizm, niedobór witaminy K (trombocytoza), zapalenie naczyń.

• Układ kostny: wczesna osteoporoza, reumatoidalne zapalenie stawów, niski wzrost, nieosiągnięcie szczytowej masy kostnej.

• Układ nerwowy: autyzm, padaczka, depresje, nerwice, schizofrenia, otępienie, demencja, różnego rodzaju miopatie, zaburzenia równowagi, mowy, oczopląs.

• Nerki i wątroba: pierwotna marskość wątroby, stłuszczenie wątroby, kłębuszkowe zapalenie nerek, przewlekłe zapalenie wątroby.

• Choroby endokrynologiczne: cukrzyca typu I, zaburzenia płodności, skłonność do poronień, schorzenia tarczycy (Hashimoto) i trzustki, choroba Addisona.

• Choroby płuc: astma, sarkoidoza.

• Inne: wysoki poziom cholesterolu, aftowe zapalenia jamy ustnej, hipoplazja szkliwa zębowego.
  
   

Ze względu na różnorodność manifestacji choroby celiakią powinni zainteresować się bliżej lekarze niemal wszystkich specjalności: od alergologów, przez diabetologów, endokrynologów, ginekologów, hematologów, reumatologów, po psychiatrów i neurologów.

Osteroporoza, nowotwory, zaburzenia psychiczne, problemy z płodnością

Bardzo częstym powikłaniem w przypadku nie przestrzegania diety bezglutenowej ze względu na zaburzenia wchłaniania wapnia u chorych na celiakię jest osteoporoza. Ponadto u chorych, u których nie wykryto choroby, albo którzy nie przestrzegają diety, wzrasta ryzyko rozwoju nowotworów układu pokarmowego, w tym najczęściej występującego chłoniaka jelita cienkiego (40 razy częściej niż w całej populacji).


Jednakże pozostawanie na ścisłej diecie w ciągu pięciu lat redukuje ryzyko wystąpienia nowotworu do poziomu występującego w całym społeczeństwie. Bardzo charakterystyczne jest także występowanie u chorych na celiakię zaburzeń psychicznych i psychiatrycznych. Aż 10% z nich cierpi na zespoły depresyjne, a w pełnoobjawowej postaci choroby zaburzenia zachowania widoczne są już w dzieciństwie. Badania pokazują, iż wśród kobiet z niewyjaśnioną niepłodnością lub skłonnością do poronień aż 20 % może być chorych na celiakię.
 

Diagnoza i leczenie